ΚΡΗΝΗ ΚΑΠΑΡΙΑΝΩΝ 1899. Η Κρήνη βρισκόταν στο Ζαριανό μετόχι Καπαριανά στον κεντρικό δρόμο , της Δυτικής Μεσαράς , Ηρακλείου-Μοιρών , στην διασταύρωση με το δρόμο προς Ζαρό. Παρείχε την δυνατότητα ύδρευσης των κατοίκων της περιοχής καθώς και περαστικών οδοιπόρων και ιππέων. Κατασκευάστηκε το 1899 από τον καρπάθιο τεχνίτη Ιωάννη Μαρηνάκη με έξοδα των κατοίκων Ζαρού συμφώνα με εντοιχισμένη επιγραφή στην νότια όψη Δεκεμβρίου ετ.1899 Διεξόδων των κατοι Κων Ζαρου δια τεκ Του Ιωαν. Μαρηνακη Καρπαθιου Με αίτημα του δήμου Μοιρών ¨για διευκόλυνση της διαπλάτυνσης του στο δρόμο προς Ζαρό¨ αποτυπώθηκε, λύθηκε και μεταφέρθηκε με ακρίβεια στο άλσος αναψυχής (Λόφο Κούλε) των Μοιρών, όπου και ανακατασκευάσθηκε

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Κρήνη Πόμπιας (1908) με μαρμάρινη σαρκοφάγο 2ου – 3ου αι. Στο κέντρο περίπου του οικισμού της Πομπιας βρίσκονται δύο κρήνες σε μικρή απόσταση η μια από την άλλη. Στην μία σώζεται μόνο ένα μέρος του οικοδομήματος και μια τωρινη ανάγλυφη πλακά με παράσταση έφιππου Αγ. Γεώργιου και φέρει την ημερομηνία 1870. Η δεύτερη κρήνη της εποχής της τουρκοκρατίας , φέρει στην πρόσοψη επιγραφή ανακαίνισης με δαπάνη της κοινότητας Πόμπιας και ημερομηνία 1908. Αποτελείται από χαμηλό ορθογώνιο καμαροσκέπαστο κτίσμα – δεξαμενή (διατ. 5,60 Χ 3μ. και ύψος 1.83μ.), από λαξευτούς λίθους κατά το ισόδομο σύστημα στις τρεις πλευρές και αργολιθοδομή στην ανατολική και τη καμάρα , και έχει ενσωματωμένη στη βόρεια πλευρά μαρμάρινη σαρκοφάγο ρωμαϊκής εποχής. Η σαρκοφάγος, που χρησιμοποιείται ως γούρνα-απορροής του νερού που τρέχει από λίθινο κρουνό, φέρει ανάγλυφη διακόσμηση με γοργόνια και βουκράνια που επιστρέφονται από κυματοειδή γιρλάντα, και κεφάλες κριών στις δυο γωνίες. Η φθορά της μαρτυρεί πολύχρονη δεύτερη χρήση της ως δεξαμενή

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

ΛΟΥΤΡΑ. Πηγή και παλαιοχριστιανικό Βαπτιστήρι 1ου – 4ου αι. Το τοπωνύμιο ¨Λούτρα ¨αναφέρεται σε μια πηγή που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του λόφου ¨Βορειανός Δετης¨, ένα χιλιόμετρο δυτικά του οικισμού της Φανερωμένης. Η λέξη ‘’λούτρα’’ σχετίζεται ετυμολογικά με το ρήμα λούω και κατ’ επέκταση με το χώρο των λουόμενων: λουτρό λούτρα. Κατά τους προ-χριστιανικούς χρόνους χρησιμοποιήθηκε η λέξη λούω με την έννοια της ‘’κάθαρσης΄΄ του ατόμου που θα βαπτιστεί για να γίνει χριστιανός. Οι βαπτίσεις γίνονταν στην ύπαιθρο σε πόταμο ή πηγή, όπως έδειξε ο πρώτος διδάξας ο Αγ. Ιωάννης ο Βαπτιστείς. Τα περισσότερα τοπωνυμία ‘’λούτρα΄΄ αποδεικνύουν παλαιοχριστιανικούς χώρους βάπτισεις που θα καταργηθούν από την νεοσύστατη εκκλησία του 4ου – 5ου αιώνα για να γίνονται οι βαπτίσεις εντός των ναών ή σε παραπλήσια οικοδομημένα βαπτιστήρια. Λίγα μέτρα από την πηγή λούτρα της Φανερωμένης υπάρχει το ερείπιο ενός καμαροσκέπαστου (θολωτού) ορθογώνιου κτιρίου με τέσσερα θυρώματα, καλυμμένο εν μέρει από προσχώσεις. Η τοπική παράδοση ισχυρίζεται ότι το χρησιμοποιούσαν οι τούρκοι για λουτρό αλλά η αρχιτεκτονική του δεν έχει κανένα μωαμεθανικό στοιχειό. Πιθανόν ανεγέρθηκε τον 10ο – 11ο αιώνα στη θέση παλαιότερου ρωμαϊκού κτιρίου. Σημαντική όμως είναι η παράδοση της ταφής των νεκρών αβάπτιστων παιδιών στη περιοχή της Λούτρας, παράδοση που διατηρήθηκε έως της αρχές του 20ου αιώνα.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Άγιος Παύλος 10ος αι. Παλαιοχριστιανικό Βαπτιστήρι 4ος – 5ος αι. Η εκκλησία του Άγιου Παύλου είναι σταυρόσχημη εγγεγραμμένη με τρούλο και οικοδομήθηκε στο τέλος του 10ου αιώνα, από τεχνίτες του στρατού Νικηφόρου Φωκά στο δυτικό άκρο της αρχαίας πόλης Φαιστού. Στο χώρο του ιερού ενσωματώθηκε ένα παλαιοχριστιανικό κτήριο με τέσσερα θυρώματα και θόλο , εσωτερικά κυκλικό και εξωτερικά τετράγωνο πιθανόν βαπτιστήριο του 4ου -5ου αι. το νότιο και το βόρειο θύρωμα κτιστήκαν ενώ το ανατολικό μόνο εν μέρει για να φωτίζεται το ιερό του ναού. Αρχιτεκτονικά μέλη μισοθαμμένα, ενισχύουν την υπόθεση ότι στο χώρο αυτό υπήρξε μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική αφιερωμένη πολύ πιθανόν στον Απόστολο Παύλο. Πράγματι ο Απόστολος κήρυξε, βάπτισε και οργάνωσε την Κρητική Εκκλησία σε αυτήν την περιοχή στη διάρκεια αφίξεων του στην Ελλάδα. Άλλωστε υπάρχει μαρτυρία των αρχών του 14ου αι. ότι η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται ο ναός του Αγ. Παύλου ονομαζόταν ΄΄Βαπτιστήρας.’’ Πλησίον του βαπτιστηρίου σώζονταν έως πρόσφατα Λουτρά της εποχής της ρωμαιοκρατίας, με 4 δωμάτια με θόλο που υδρεύονταν από ένα μικρό παραπόταμο του γεροπόταμου, τη ΄΄Γρα Σαΐτα’’, (γέρικο ρυάκι), που γεννιέται από μια πηγή ανατολικά από το Πετρικεφάλι.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Κρήνη και δημόσια πλυντήρια Σίβα 16ος αι. Το συγκρότημα κρήνης και πλυντηρίων, που χρονολογείται στην όψιμη ενετοκρατία είναι το ωραιότερο που σώζεται στην μεσαρίτικη ύπαιθρο. Η πηγή που εφοδιάζει με νερό την κρήνη βρίσκεται σε μικρή απόσταση νοτιότερα. Διάφοροι κτιστοί υπόγειοι αγωγοί κατασκευασμένοι κατά καιρούς διοχέτευαν το καθαρό νερό σε παλαιότερες κρήνες που δεν υπάρχουν πλέον. Η σημερινή κρήνη οικοδομήθηκε πιθανόν τον 16ο αιώνα με έξοδα κάποιου άρχοντα. Πάνω από τον κρουνό υπάρχει μια μισοσβησμένη επιγραφή με βυζαντινά γράμματα και παράστη έφιππου άνδρα που κρατεί σκήπτρο στο αριστερό χέρι. Οι προσχώσεις έχουν καλύψει τη βάση της κρήνης που εφοδιάζει σε νερό μια σειρά από 10 πέτρινες γούρνες για το πλύσιμο των ρούχων. Οι περισσότερες από αυτές βρίσκονται κάτω από ένα πόρτεγο με μεγάλη καμάρα υποστύλωσης. Το δάπεδο του ορθογώνιου αυτού χώρου είναι λιθόστρωτο.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Η ΜΟΝΗ Της Παναγίας Οδηγήτριας οικοδομήθηκε τον 16ο αι. γύρο από ένα δίκλιτο παλαιό ναό πιθανόν του 14ου αιώνα, του οποίου το νότιο κλίτος κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε από ένα βόρειο στενότερο κλίτος. Εξαιτίας της αναμενόμενης από την εποχή αυτή, τουρκικής εισβολής στην Κρήτη, η μονή οργανώθηκε σαν αμυντικός χώρος με περιβάλλοντα τείχος και τριώροφο πύργο (του Ξωπατέρα). Για τους ίδιους λόγους οχυρώθηκε τότε και μονή Απεζανών που βρίσκετε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα. Γύρω από την μονή Οδηγήτριας υπήρχαν μικρές πηγές όμως το αμυντικό συγκρότημα χρειάζονταν ανεξάρτητη παροχή νερού ιδιαίτερα σε περίπτωση πολιορκίας. Κατασκευάστηκε μια μεγάλη δεξαμενή λαξευμένη στο βράχο που υδρεύονταν από τα όμβρια. Ένα θολωτό πηγάδι στο άκρο της εσωτερικής αυλής επιτρέπει την άντληση του νερού της δεξαμενής. Το πηγαδι αυτό είναι στα προτυπα ολων των πηγαδιων εντος οικισμων της μεσαρας. Δυτυχως τα περισσοτερα κατεδαφιστηκαν στη δεκαετια του 60 με την εγκατασταση δικτυων υδρευσης.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Κτιστός υδραγωγός ρωμαϊκής περιόδου αποκαλύφθηκε το 1997 όταν η άμμος στην περιοχή του κόκκινου Πύργου αποσύρθηκε μετά από σφοδρές θαλασσοταραχές. Είναι θεμελιωμένο στα beach rocks της περιοχής και σώζεται σε ύψος 1,30μ. αποκαλύφθηκε σε μήκος 12μ και κατευθύνεται σε κλίση από ΝΔ-ΒΑ στη της Καταλυκής που σήμερα έχει αποξηρανθεί και εν μέρει οικοδομηθεί κάτω από τον παραλιακό δρόμο προς την θάλασσα Ο αγωγός είναι λιθόκτιστος με ισχυρό υδραυλικό κονίαμα στην εσωτ. Επιφάνεια και φέρει εγκοπές για την ένταξη φράγματος. Η λίμνη δημιουργήθηκε από μια πηγή ονομαζόμενη ΄΄Αμάτι΄΄ ή ΄΄Καβούσι΄΄ που στέρεψε τα τελευταία χρόνια. Υπήρχε επίσης ένας ΄΄ισθμός΄΄ στο νότιο άκρο της λίμνης που επέτρεπε στο θαλάσσιο νερό, καθώς και στα ψάρια, να εισέρθουν στην υφάλμυρη λίμνη. Για να παγιδευτούν τα ψάρια ο ισθμός μπαζωνόταν με άμμο από τους αλιείς.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Κούτρες. Πήγες. Λαξευτό υδραγωγείο και δεξαμενή 1ος 2ος αι. Ο λόφος Κουρτοκεφάλα, που υψώνεται απότομα στο μέσο της εύφορης κοιλάδας νότια του Ζαρου ήταν γνωστός από τις αρχές του αιώνα ως ένα από τους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της νοτιάς Κρήτης με στοιχειά κατοίκησης και νεκροταφεία της υπομινωικής – πρωτογεωμετρικής και γεωμετρικής εποχής. Στη βόρεια ρίζα του λόφου ΝΔ του μεσαιωνικού – νεώτερου ερειπωμένου σήμερα οικισμού Κούρτες επισημαίνονται πήγες νερού και 2 τεχνητοί υπόγειοι υδραγωγοί λαξευμένοι στο ασβεστόλιθο καθώς και μια μικρή κτιστή δεξαμενή. O δυτικότερος αγωγός αποτελείται από σήραγγα με οροφή στενή σχεδόν οξυκόρυφη και κυκλικό σχεδόν θάλαμο οπού αναβλύζει και συγκεντρώνεται το νερό στο δάπεδο της σήραγγας ένα λαξευμένο στενό κανάλι με ελαφρά κλίση οδηγεί το νερό προς την έξοδο της. Ο δεύτερος αγωγός με φραγμένη σήμερα είσοδο αποτελείτε από σήραγγα και ορθογώνιο θάλαμο. Το νερό από την έξοδο των δυο σηράγγων με υπόγειους αγωγούς φθίνει στη δεξαμενή η όποια είναι κτιστή με ασβεστοκονίαμα και αργολιθοδομή ορθογώνια και καμαροσκέπαστη. Μια θυρίδα στη στενή - βόρεια πλευρά επιτρέπει την είσοδο στο εσωτερικό της για καθαρισμό συντήρηση και άντληση ενώ ένα μικρό άνοιγμα - κουτσουνάρι της επέτρεπε τη ροη του νερού προς κάποιες γούρνες που υπήρχαν εκεί.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Η πλούσια μάνα νερού στην θέση Στέρνα βορειοδυτικά της λίμνης Βοτόμου παρείχε μεγάλη ποσότητα νερού που συγκεντρωνόταν επί ρωμαιοκρατίας στη ρίζα του βουνού με μεγάλη μαμαροσκεπαστή δεξαμενή. Είναι ένα από τα έργα συλλογής - υδρομάστευσης και διοχέτευσης μεγάλης ποσότητας άριστης ποιότητας νερού από το Ζαρό και τη Γέργερη προς τα μεγάλα οικιστικά κέντρα της μεσαράς όπως η Γόρτυνα και οι Μοίρες από την πηγή Στέρνα αντλείται το νερό που εμφιαλώνει η δημοτική επιχείρηση Ζαρού με την επωνυμία ΄΄ZAROS΄΄

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Έως το τέλος της δεκαετίας του 80 βορειοδυτικά του Ζαρού υπήρχε μια μικρή λίμνη καλυμμένη με νούφαρα οπού σύχναζαν κυρίως αφορδακοί και χέλια. Τη λίμνη είχε δημιουργήσει κρατήρας ανάβλυσης μεγάλης πηγής όπως αυτή όπως αυτή της κοντινής Στέρνας αλλά σε σαθρότερο έδαφος. Τα νερά απορροής της λίμνης Βοτομου χρησιμοποιήθηκαν ήδη από την δεκαετία του 70 για την ιχθυοκαλλιέργεια πέστροφας και Σολωμού που εκμεταλλεύονται με μεγάλη επιτυχία δυο μοναδικά στο είδος τους εστιατόρια. Η δασική υπηρεσία θέλησε να αξιοποίηση την λίμνη το 1987 σε συνάρτηση με την αξιοποίηση του φαραγγιού του Ρούβα και του ομώνυμου δάσους που ανήκουν στην περιφέρεια της Γεργερής. Οι χωματουργικές εργασίες διάνοιξης της λίμνης έφεραν στο φως ερείπια δεξαμενών και αγωγών της ρωμαϊκής περιόδου όπως στη πηγή Στέρνα. Και εδώ κατασκευάστηκαν κτίσματα συλλογής – υδρομάστευσης και διοχέτευσης νερού προς τις πόλεις της πεδιάδας.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Η μονη Αγ. Αντωνίου δημιουργήθηκε τον 16ο αιώνα από ιερωμένο της εύπορης Ηρακλειώτικης οικογενείας Βροντηση. Προϋπήρχε όμως στο χώρο μια βυζαντινή εκκλησία πιθανών των αρχών του 15ου αιώνα αφιερωμένη στον απόστολο Θωμά αγνώστων κτητόρων που οικοδομήθηκε στο σημείο αυτό εξαιτίας μιας πλούσιας σε νερό πηγής. Ιερέας Βροντήσεις αποφάσισε την ίδρυση καινούργιας μόνης με σύγχρονες προδιαγραφές για να αντικαταστήσει γειτονικό υπερκορεσμένο και στενόχωρο μοναστήρι του Βαλσαμόνερου. Πράγματι μέσα στους επομένους αιώνες η μονή ΄΄Βροντησίου΄΄ όπως και αυτή των ΄΄Απεζανών΄΄ λειτούργησαν σαν μεγάλα πολιτιστικά κέντρα . Στα μέσα του 19ου αιώνα οι τούρκοι τα πυρπόλησαν επανειλημμένα και τα κατέστρεψαν σχεδόν ολοσχερώς. Ο κτήτορας της Μόνης έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην πηγή την όποια διαμόρφωσε συμφώνα με τα αναγεννησιακά πρότυπα της εποχής. Η πρόσοψη της κρήνης αποτελείται από μεγάλη μαρμάρινη πλακά με ανάγλυφες παραστάσεις των πρωτόπλαστων Αδάμ και Εύας στα πόδια των οποίων τρεις Σατυρικές μορφές εκβάλλουν από το στόμα τους το νερό της πηγής.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Πηγή βαλσαμονέρου Μονή Αγ. Φανουρίου 14ος – 15ος αι. Νοτιοανατολικά του οικισμού Βορίζα υπάρχει μια μικρή πηγή που κατά πυλαία παράδοση είχε νερό ιαματικό και καταπραϋντικό σαν το βάλσαμο. Στο χώρο οικοδομήθηκε μια μονή με καθολικό τρίχκιτο αποτελούμενο από δυο χλίτη παράλληλα ένα δυτικό εγκάρσιο και εξωτερικό νάρθηκα όλα τοιχογραφημένα. Συμφώνα με τις τρεις χτητορικές επιγραφές και χαράγματα το βόρειο χλιτος αφιερωμένο στην Παναγία χτίσθηκε και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες τον 14ο αιώνα (πριν το 1332) το νότιο χλιτος αφιερωμένο στον Ιωάννη τον Πρόδρομο οικοδομήθηκε και ιστορήθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα (1400-1428) ενώ το εγκάρσιο δυτικό χλιτος του Αγ. Φανουρίου οικοδομήθηκε το 1426 και ιστορήθηκε το 1431 από τον Κρητικό ζωγραφώ Κ. Ρικο. Η μεγάλη αυτή θρησκευτική οικοδομική δραστηριότητα οφείλεται στο γεγονός ότι οργανώνεται στο χώρο της χαρισματικής πηγής ένα από σημαντικότερα μοναστηριακά συγκροτήματα της Κρήτης. Στη Μονή ΄΄Βαλσαμόνερου ή Βαρσαμονερου΄΄ όπως την αναφέρουν οι παλαιότερες πήγες δημιουργείτε η Κρητική σχολή αγιογραφίας στην όποια θα φοίτηση και ο Δομενικος Θεοτοκόπουλος συμφώνα με της μαρτυρίες έγκυρων ιστορικών. Αν και σήμερα ακόμα η μονή διατηρεί την διπλή ονομασία ΄΄Βαλσαμόνερου και Αγ. Φανουριου΄΄ ο Αγ. Φανουριος επικράτησε από τον 15ο αιώνα γιατί κατά την παράδοση ΄΄φανερωνει΄΄ στους ποιμένες της περιοχής τους κλεφτές των αιγοπροβάτων τους.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Ο Μύλος του Κουκή βρίσκεται στη μικρή κοιλάδα του Βρελη βόρεια του οικισμού Μοιρών. Αποτελείται από ένα πολύ ψήλο πηγάδι τον θάλαμο άλεσης και μια παράπλευρη αποθήκη. Τα χτίρια και οι μηχανισμοί είναι σε ικανοποιητική κατάσταση έχει όμως ανάγκη γενικής επισκευής και στερέωσης

Πηγή: Νερόμυλοι Μεσσαράς

• Το αρχαίο Μάτελον, τα σημερινά Μάταλα, υπήρξε επίνειο αρχικά της Φαιστού και στη συνέχεια της Γόρτυνας και είναι γνωστά για τις λαξευμένες σπηλιές τους, οι οποίες ήταν τάφοι της Ελληνορωμαϊκής περιόδου. Η έκτασή του ήταν αρκετά μεγάλη. Απλωνόταν στις μικρές κοιλάδες γύρω από το λιμάνι και στο λόφο νότια, όπου και η Ακρόπολη.Το ακρωτήριο νότια από τα Μάταλα έχει ταυτιστεί με το ακρωτήριο Νύσος και το σημείο που ναυάγησαν τα πλοία του Μενέλαου (σύμφωνα με την ομηρική Οδύσσεια). Ο αρχαιολογικός χώρος δίπλα στο χωριό, ο πυρήνας της πόλης, άρχισε να ανασκάπτεται στη δεκαετία του 1980 κι έφερε στο φως μεγάλα κτίρια και εργαστήρια μετάλλων, αγγειοπλαστικής, ξυλουργικής, κλπ. Η πόλη φαίνεται ότι ήταν σε ακμή από τον 6ο πΧ έως τον 7ο μΧ αιώνα, χωρίς όμως να έχει εγκαταλειφτεί ποτέ από τότε. Στην απόκρημνη ακτή του χωριού υπάρχουν τεχνητοί σπηλαιώδεις χώροι (και υποβρύχια σπήλαια), λαξευμένοι στο βράχο. Λέγεται ότι ήσαν τάφοι. Μερικοί όμως έχουν δωμάτια, κλίμακες, παράθυρα και προστώα. Έτσι φαίνεται ότι κάποτε χρησιμοποιήθηκαν ως κατοικίες. Οι κλίνες μοιάζουν με τους τάφους των Ετρούσκων. Στα βενετικά έγγραφα αναφέρεται ο ναός της Παναγίας (La Madonna di Matala), στην είσοδο του οποίου υπάρχει η επιγραφή Πλύνετε την κεφαλήν και καθαρίσατε τους πόδας και έπειτα εισέλθητε εις τον ιερόν τούτον οίκον. Νοτιοανατολικά του χωριού, υπάρχουν τα ερείπια ενός αρχαίου ναού ενώ κοντά στην παραλία βρέθηκε μια μαρμάρινη λάρνακα. Στο λόφο νότια του οικισμού υπήρχε η ακρόπολη, στο σημείο όπου σήμερα υπάρχουν ίχνη Τουρκικού κουλέ. Οι σπηλιές παρέμειναν άδειες για χιλιάδες χρόνια μέχρι τη δεκαετία του '60 που περιπλανώμενοι χίπηδες τις ανακάλυψαν και τις κατοίκησαν για κάποια περίοδο.[1] Ανάμεσα σε αυτούς που πέρασαν από εκεί ήταν η Καναδέζα δημιουργός Τζόνι Μίτσελ,[2] η οποία απαθανάτισε την εμπειρία της στο τραγούδι «Carey» και ο Δημήτρης Πουλικάκος.[3] Την περίοδο της χούντας με αίτημα του Μητροπολίτη Γορτύνης εκδιώχθηκαν προσωρινά οι τουρίστες από τα σπήλαια. Οι σπηλιές φαίνεται να έκλεισαν οριστικά γύρω στο 1977.[4]

Πηγή: peri-planomenos.blogspot.com

Η Λασαία (Λάσαια ή Λασός ή Αλάς ή Αλάσσα) ήταν πόλη της αρχαίας Κρήτης. Βρίσκεται σε απόσταση 2,5χλμ ανατολικά από τους Καλούς Λιμένες και αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη ως πόλη κοντά στους Καλούς Λιμένες, οι οποίοι αποτέλεσαν σταθμό του αποστόλου Παύλου [1]. Ήταν ένα από τα λιμάνια επίνεια της αρχαίας Γόρτυνος, πρωτεύουσας της Κρήτης. Η περιοχή είναι πλούσια σε κοιτάσματα χαλκού ο οποίος εξορύχθηκε εκτεταμένα κατά την αρχαιότητα. Σώζεται ο αρχαίος μόλος που αποτελείται από ογκόλιθους ριγμένους μεταξύ της ακτής και της μικρής νησίδας που είναι γνωστή ως Τράφος. Το νεκροταφείο της πόλης έχει εντοπιστεί στα δυτικά σε σχέση με την νησίδα. Σήμερα οι ανασκαφές βρίσκονται σε εξέλιξη. Διασώζονται λείψανα πρωτομινωικών (θολωτοί τάφοι), ρωμαϊκών χρόνων, και ερείπια εκκλησίας των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Σημερινή ονομασία Χρυσόστομος Ο οικισμός πήρε το όνομα του από την παλαιοχριστινική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου, που βρίσκεται στην περιοχή. Η ιστορία της περιοχής χάνεται στα βάθη των αιώνων, καθώς στην περιοχή που βρίσκεται το Χρυσόστομο υπήρχε το μεγαλύτερο λιμάνι της Γορτύνης, η Λασαία. Στα δυτικά της παραλίας της περιοχής, θα δείτε μια σειρά ογκόλιθων, που προχωρούν στη θάλασσα, ως το νησάκι Τράφος. Αυτές οι πέτρες δεν είναι τίποτα άλλο, παρά ότι έχει απομείνει από την αποβάθρα του αρχαίου λιμανιού. Μέχρι το 1960 το λιμάνι υπήρχε, αλλά δυστυχώς οι πέτρες μεταφέρθηκαν για να χτιστούν οι λιμενικές εγκαταστάσεις για τις δεξαμενές των Καλών Λιμένων. Απέναντι, στην παραλία, αλλά και πάνω στον Τράφο διακρίνονται ακόμη σημάδια της πόλης και των τειχών της. Προς τα δυτικά από το λιμάνι έχουν εντοπιστεί θολωτοί τάφοι. Η παραλία Η παραλία του Χρυσόστομου αποτελείται από ψιλό βότσαλο κι όπως οι περισσότερες παραλίες της περιοχής δεν επηρεάζεται από τους ισχυρούς ανέμους. Σε απόσταση λίγων μέτρων υπάρχει η νησίδα Τράφος. Ανατολικά, βρίσκεται η παραλία Μαχά, επίσης με βότσαλο, ενώ ανατολικότερα είναι η παραλία Πλατιά Περάματα. Στον Μαχά υπάρχει μόνο μία ταβέρνα, ενώ στα Πλατιά Περάματα είναι χτισμένος ένας μικρός οικισμός

Πηγή: Αρχαία Λασαία

Σε απόσταση 3χλμ δυτικά της Φαιστού, στην κορυφή του λόφου Γρήγορη Κορφή ανακαλύφθηκε ο μινωικός θολωτός τάφος στο Καμηλάρι, σε υψόμετρο 80 περίπου μέτρων. Κτίστηκε στη βόρεια πλευρά της κορυφής, σε σημείο που έχει πανοραμική θέα στα Αστερούσια Όρη, τον Ψηλορείτη και την πεδιάδα της Μεσσαράς. Ο τάφος ανακαλύφθηκε το καλοκαίρι του 1959 μετά τις ανασκαφές του Ιταλού καθηγητή Doro Levi, ο οποίος χρονολόγησε το συγκεκριμένο εύρημα στο 2000πΧ περίπου, αναλύοντας και τις ιστορικές του φάσεις, με βάση τα λατρευτικά και ταφικά ευρήματα. Ο τάφος χρησιμοποιήθηκε σε διαφορετικές περιόδους, το 1800πΧ, το 1700πΧ και αργότερα το 1500πΧ – αυτή είναι και η χρονολογία των περισσότερων κτερισμάτων που βρέθηκαν στις ανασκαφές. Ο τάφος στο Καμηλάρι ήταν ημιυπόγειος, και είχε χτιστεί με τη συνήθη μέθοδο των θολωτών τάφων, με πέτρες διαφόρων μεγεθών και λάσπη. Το μέγεθός του είναι αρκετά σημαντικό αφού το ύψος του φτάνει τα 2,15μ, το πάχος των κυκλικών τοίχων το 1,75μ, και η εξωτερική του περίμετρος τα 33,8μ. Η είσοδος του τάφου βρίσκεται στην ανατολή και για το κλείσιμό του χρησιμοποιείτο μια μεγάλη πλάκα 1.15x1,05μ. Ο τάφος αποτελείτο από πέντε μικρότερα δωμάτια με εσωτερική αυλή που βρισκόταν έξω από τον τάφο, ο οποίος είχε ξύλινη οροφή που στηριζόταν σε τσιμεντένια βάση. Στον τάφο αυτό βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα, που φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου, ένα πήλινο ομοίωμα προσκυνητών και ένα άγαλμα με τέσσερεις χορευτές σε κύκλο, που μοιάζει με σύγχρονο Κρητικό χορό και ονομάζεται Χορευτές από το Καμηλάρι. Τα ταφικά έθιμα στην Κρήτη, όπως προκύπτουν από τα ευρήματα των ανασκαφών, συνδέονται με τη λατρεία και την απόδοση τιμών στους επιφανείς νεκρούς. Εξάλλου οι θολωτοί τάφοι της Μινωικής εποχής ήταν έξοχα και μεγαλοπρεπή κτίσματα, κατασκευασμένα με μεγάλη φροντίδα και ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό στυλ, δηλωτικά της κοινωνικής οργάνωσης της εποχής. Η φροντίδα των νεκρών στην Κρήτη, δεν περιελάμβανε μόνο τις καθιερωμένες τελετές την ημέρα της ταφής, αλλά και αρκετό χρονικό διάστημα μετά, με μνημόσυνα, νεκρικά δείπνα και προσφορές στους νεκρούς. Πολύ σημαντικές πληροφορίες για την κοινωνική θέση του νεκρού προσφέρουν στους ιστορικούς τα κτερίσματα και τα ταφικά αντικείμενα που έθαβαν οι Κρήτες μαζί με το νεκρό.

Πηγή: explorecrete.com

Το Σπήλαιο των Καμαρών, γνωστό κι ως Καμαραϊκό Σπήλαιο, βρίσκεται στις νότιες πλαγιές του Ψηλορείτη. Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Σωρός, σε υψόμετρο 1700μ και βορειοανατολικά του χωριού Καμάρες. Ακριβώς πάνω από το σπήλαιο βρίσκεται η Μαύρη Κορφή, η μία από τις δύο κορφές που σχηματίζουν τη μυθική Σέλα του Διγενή. Έχει μήκος περίπου 40μ. και μεγάλη κατηφορική κλίση και καταλήγει σε μικρό θάλαμο, στολισμένο από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό από σπηλαιολογική άποψη, λόγω φτωχού σπηλαιοδιάκοσμου, αλλά τα μινωικά ευρήματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο το καθιστούν ένα από τα σπουδαιότερα λατρευτικά σπήλαια της αρχαιότητας στην Κρήτη. Από τις Καμάρες ξεκινάει το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στο σπήλαιο, μετά από μια απότομη ανάβαση διάρκειας 3.5 ωρών, που διασχίζει το όμορφο Καμαραϊκό Δάσος. Καθώς ανεβαίνετε το καλά σημαδεμένο μονοπάτι, θα συναντήσετε μικρά δάση με πρίνους και αρκετές πηγές, ενώ η θέα σε όλη την πεδιάδα της Μεσαράς είναι μαγευτική. Η πρόσβαση στο Καμαραϊκό σπήλαιο μπορεί να γίνει και από το Οροπέδιο της Νίδας, όπου υπάρχει το σπουδαιότερο λατρευτικό σπήλαιο του Ψηλορείτη, το Ιδαίο Άντρο, που προφανώς είχε διασυνδέσεις με το Καμαραϊκό. Το σπήλαιο το 1890 εξερευνήθηκε από Ιταλούς αρχαιολόγους και το 1913 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή. Βρέθηκαν αγγεία του πρωτοανακτορικού ρυθμού, του 2.000 πΧ, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν, πιθανόν από τους κατοίκους της Φαιστού, για σπονδές προς κάποια μινωική θεότητα. Πρόκειται για αγγεία εξαιρετικής τέχνης με πολύ λεπτά τοιχώματα (ωοκέλυφα), πολύχρωμη διακόσμηση και εκπληκτικά σχέδια. Ο τύπος διακόσμησης των αγγείων, τα οποία έχουν βρεθεί και στα ανάκτορα της Κνωσού και της Φαιστού, ονομάστηκε Καμαραϊκός Ρυθμός. Σήμερα, τα πανέμορφα αγγεία φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Τα ευρήματα από το σπήλαιο αυτό μοιάζουν στα ευρήματα του σπηλαίου της Ειλειθυίας στην Αμνισό και από αυτό συμπεραίνει κανείς ότι λατρευόταν η ίδια θεότητα στα δύο μέρη. Η θεά Ειλείθυια, ήταν η θεά των τοκετών και της γονιμότητας. Σύμφωνα με τον Paul Faure, το σπήλαιο υπήρξε αρχικά προσωρινό καταφύγιο για μια πολύ σύντομη περίοδο της νεολιθικής εποχής και μετά εξελίσσεται σε τόπο χθόνιας λατρείας στα τέλη της Πρωτομινωικής περιόδου. Κατά την Υστερομινωική εποχή και στις αρχές της εποχής του σιδήρου φιλοξενεί μερικούς πολεμιστές που θάβουν εδώ αιχμές δοράτων. Τέλος, στις αρχές του αιώνα, το σπήλαιο ανασκάπτεται από αρχαιοκάπηλους. Κατά την τοπική παράδοση κατοικείται από Νεράιδες. Σήμερα δέχεται πολλούς επισκέπτες το καλοκαίρι.!

Πηγή: explorecrete.com

Το χωριό Κουσές βρίσκεται δυτικά της Πόμπιας και 62χλμ νοτιοδυτικά του Ηρακλείου. Εδώ έζησαν οι κρυπτοχριστιανοί Κουρμούληδες, που λένε ότι αριθμούσαν στις παραμονές του Μεγάλου Ξεσηκωμού του 1821, 100 οικογένειες. Η αρχική οικογένεια Κουρμούλη αλλαξοπίστησε γύρω στο 1680. Όλοι τους διατήρησαν την πίστη τους κι όταν ξέσπασε η Μεγάλη επανάσταση του 1821 την αποκάλυψαν κι έλαβαν μέρος, θυσιάζοντας την περίοδο 1821-1830 γύρω στα 100 μέλη της. Στη κυριότητα των Κουρμούληδων ανήκαν δύο Πύργοι στον Κουσέ, οι οποίοι ήταν ενετικοί και θεωρούνταν απόρθητοι. Οι πύργοι αυτοί διέθεταν πολεμίστρες, αποθηκευτικούς χώρους και στα υπόγεια τους εκκλησία – κατακόμβη, όπου τελούσαν τα χριστιανικά τους καθήκοντα, βάφτιζαν τα παιδιά τους, έκαναν τους γάμους τους, παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία και κοινωνούσαν. Στους πύργους αυτούς, ο Μιχαήλ Κουρμούλης φιλοξένησε τον ηρωικό ιατρό Λόγιο και μαζί εκπόνησαν το σχέδιο δράσης κατά του γενίτσαρου Αγριολίδη, που τελικά κατέληξε στον άδικο χαμό του Λόγιου. Στους πύργους αυτούς οι Κουρμούληδες φιλοξενούσαν τους Τούρκους επισήμους, τους οποίους παραπλανούσαν ότι ήταν Μουσουλμάνοι. Αναφέρεται μάλιστα, ότι όταν στον πύργο φιλοξενήθηκε ο Σερίφ Πασάς, τον είδε να βγαίνει από τον ναό της Αγίας Πελαγίας μαζί με το λοιπό εκκλησίασμα. Τότε ο Κουρμούλης είπε στον Πασά ότι «Είναι ανάγκη, για την ασφάλεια του πολυχρονεμένου μας Σουλτάνου, να παρακολουθούμε τους ταβλόπιστους ακόμη και στη λειτουργία τους». Μια άλλη φορά, με επίκεντρο τον πύργο του, ο Κουρμούλης διέλυσε κάθε υποψία ότι αυτός ήταν ο δράστης των φόνων Τούρκων επισήμων στη Μεσαρά. Κοιμήθηκε μαζί με τους απεσταλμένους αξιωματικούς του Πασά, που ήλθαν για να τον κατασκοπεύσουν, στο δώμα του πύργου. Κι ενώ αυτοί κοιμόντουσαν, ο Μιχαήλ Κουρμούλης μαζί με τον αδελφό του, ξεγλίστρησε, πήγε στο χωριό Αληθινή και σκότωσαν τον γενίτσαρο Μεραμεταλή. Ύστερα γύρισε και ξάπλωσε στο κρεβάτι του, εξασφαλίζοντας το άλλοθι και την εκτίμηση του Πασά. Σήμερα, οι δύο πύργοι των Κουρμούληδων στο Κουσέ σώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση, όπως κι η εκκλησία – κατακόμβη της Αγίας Πελαγίας.

Πηγή: cretanbeaches.com